De invloed van armoede op de geestelijke gezondheid van kinderen - Gesprek met psycholoog Patricia van der Bruggen

Patricia van der Bruggen is kinderpsycholoog. Ze is medeoprichtster van Les Marmotins, een in Schaarbeek gevestigde ontmoetingsplaats voor kinderen en ouders die deel uitmaakt van de Maisons Vertes op initiatief van Françoise Dolto. Ze is ook actief in een consultatie voor zuigelingen.

Hoe bent u kinderpsycholoog geworden?

Toen ik psychologie studeerde, had ik al plannen om kinderpsycholoog te worden. En ik volgde een opleiding in een discipline die toen nog in de kinderschoenen stond. En die opleiding staat me nog steeds bij.

Vandaag de dag zou ik geen jonge psycholoog willen zijn die te maken krijgt met een wereld die veel meer verziekt is, waar ouderlijk gezag niet meer op dezelfde manier als kompas dient. Een gezag dat ons in staat stelt ons niet te laten meeslepen door wat ons bevalt, zonder aandacht te schenken aan anderen.

Vandaag ben ik me er misschien iets meer van bewust waarom ik een kinder- en volwassenenpsycholoog ben. Ik benader interpersoonlijke relaties met een open geest en een creatieve inslag. Ik aanvaard dat ik in het begin niet weet waar het toe zal leiden, net zoals ik de verantwoordelijkheid op mij neem voor het luisteren en de gevolgen daarvan.

Hoe werkt Les Marmotins?

Uit alle Belgische Maisons Vertes wordt de vzw Les Marmotins als enige gesteund door Viva for Life, dat zich uitsluitend richt op kinderen die in armoede leven. Het ontvangt ook subsidies van Kind en Gezin, de Koning Boudewijnstichting, de Vergne Stichting en de Schaarbeekse Haard. Er moet echter nog veel geld ingezameld worden om de opvangsters te kunnen betalen.

 Van 2015 tot 2020 was Les Marmotins gevestigd op de gelijkvloerse verdieping van een sociaal wooncomplex, met een grote binnenplaats die steeds meer werd bezet door drugsdealers. Tijdens de Covid-crisis werd de binnenplaats overspoeld met overlopende toiletten uit het hele gebouw, vernield en beklad met seksuele laster. Het team en de kinderen moesten zich terugtrekken in het park. Momenteel worden ze tijdelijk opgevangen door de Schaarbeekse Haard, in een volledig onpersoonlijk lokaal. Het goede aan deze oplossing is dat er andere verenigingen in de buurt zijn, met name voor alfabetiseringscursussen voor volwassenen.

Les Marmotins is vier dagdelen per week geopend. Begunstigden worden anoniem ontvangen, zonder verplichting om zich in te schrijven. Met andere woorden, iedereen komt wanneer hij wil of kan, en zolang hij wil. Het enige wat op het bord wordt geschreven is de voornaam van het kind en die van de begeleidende volwassene, of dat nu moeder, vader, grootouder... of zelfs een oppas is! De Schaarbeekse Haard had graag gewild dat we voorrang zouden geven aan haar bewoners, maar ons beleid is om onze bezoekers niet te filteren. We verwelkomen telkens zes of zeven kinderen onder begeleiding van een familielid.

Merkt u tekenen van bestaansonzekerheid bij uw begunstigden?

We vragen mensen nooit naar hun materiële situatie. Sommigen kunnen ons vertellen over hun financiële problemen, maar onze aanpak is om kinderen van 0 tot 4 jaar te laten spelen en de volwassenen die hen vergezellen een plek te bieden om elkaar te ontmoeten en te praten. Als ze met ons willen praten, zijn we altijd bereid om te luisteren. En we proberen door te geven wat de volwassene te zeggen heeft aan het kind. Over het algemeen gaat het kind spelen of blijft het lekker knus liggen, maar wat het heeft gehoord zal zachtjes in zijn hoofd blijven rondspoken. Onze prioriteit is ervoor te zorgen dat de dialoog tussen ouder en kind behouden blijft of hersteld wordt.

Sommige moeders en oma's doen veel moeite om een kleinigheidje mee te nemen om rond de tafel te delen. Er ontstaat solidariteit en er worden contacten uitgewisseld op Whatsapp of op andere platforms. Maar er kunnen ook spanningen ontstaan tussen ouders die niet dezelfde opvoedingsprioriteiten hebben.

Sommige volwassenen zien armoede als een "levenspartner" waarmee ze proberen om te gaan en vooruit te komen. Een ander zal veel energie steken in het bestrijden van deze "tegenstander van het leven", met het risico dat hij erg hulpeloos wordt en verborgen wil blijven om zijn schaamte voor zichzelf te houden. Ik herinner me een vader die met zijn kinderen kwam. Na een tijdje vroegen we ons af waar hij was gebleven. Hij lag te slapen in het houten huisje dat de kinderen hadden omgetoverd tot een winkel, een schuilplaats, een koninkrijk... Deze man was duidelijk in grote nood. Armoede is uitputtend. Het is een vorm van burn-out.

Voor al deze mensen is het een luxe om naar een Maison Verte zoals Les Marmotins te gaan, omdat het hen tijd geeft voor zichzelf en hun kinderen, tijd om aan zichzelf te denken. Door hun relatie met zichzelf en met anderen krijgen ze een zekere waardigheid en eigenwaarde terug. Je kunt gaan zitten, een paar woorden of een koekje, een verhaal of een zorg delen, en het plezier herontdekken van er samen te zijn. De juiste mensen ontmoeten kan je er doorheen helpen.

Onzekerheid gaat soms gepaard met geweld. Hebt u het ooit gevoeld?

Ja, we hebben al moeders verwelkomd die zich hebben uitgesproken over huiselijk geweld. Het principe van onze Maisons Vertes is dat we luisteren, en dat hetgeen we horen het huis niet buitengaat. Tussen onthaalmedewerksters en medisch en sociaal werkers van Kind en Gezin hebben we grote discussies over beroepsgeheim. Moeten we het onder alle omstandigheden bewaren? Hoe ver mogen we gaan zonder in te grijpen?

Sommige moeders komen terug met sporen van wat ze hebben meegemaakt, soms met ontkenning als laatste verdedigingslinie. Sommige kinderen zijn zichtbaar onwel en sluiten zich op of rebelleren.

Armoede wordt op een unieke manier ervaren, van geval tot geval. Of dit nu het gevolg is van een geleidelijke verslechtering van hun situatie of omdat ze alles hebben achtergelaten om naar een ander land te verhuizen, hebben de meeste mensen die armoede ervaren een basis van vertrouwen in hun persoonlijke middelen behouden. Maar wanneer armoede en onzekerheid gecombineerd worden met psychologische kwetsbaarheid bij de ouders, komt de basis die nodig is voor de ontwikkeling van het kind in gevaar. Dan loopt het kind het risico diep getroffen te worden in zijn zoektocht naar identiteit en in zijn confrontatie met anderen.

Is het vanuit uw standpunt als psycholoog beter om moeilijkheden voor kinderen te verbergen?

Het belangrijkste is om op het niveau van het kind te praten en zaken stap voor stap aan te pakken. Alles hangt af van de aard van het probleem. Wat er in de intimiteit van een koppel gebeurt, wordt niet gedeeld met een kind. Wat materiële en sociale moeilijkheden betreft, hangt alles af van de positie van de ouder. Een kind kan niet veel doen met een onzeker verhaal, waar de volwassene zich slachtoffer en machteloos voelt. Maar uitleggen dat je als ouder je best doet, dat je niet alles kunt, dat je fouten kunt maken... kan een kind helpen op te groeien en met zijn eigen middelen om te gaan met alles wat het leven hem voor de voeten werpt, groot of klein.

Wat kan men in de praktijk zeggen als een kind op school door de anderen wordt aangestaard of uitgelachen omdat hij bijna niets in zijn brooddoos heeft?

Ik denk nu al dat scholen een rol moeten spelen om alle kinderen uit te leggen dat ze niet in een wereld leven waar iedereen de middelen heeft om zich te gedragen als een consument met alle rechten. Leven in precaire omstandigheden en dagelijks rond moeten komen veroorzaakt onzekerheid. Als een kind steun krijgt en voelt dat hij niet alleen op de wereld staat, kan hij een beetje zelfvertrouwen en zorgeloosheid terugkrijgen.

Zo'n situatie is waarschijnlijk minder moeilijk om mee te leven voor een kind dat weet waarom, voor zover hij gesteund wordt door zijn leerkracht en/of opvoeder. Zo niet, dan dreigt zijn lijden zich te manifesteren door agressiviteit of door afsluiting en een grote belemmering bij het leren. Het zal in ieder geval provoceren, hetzij door geweld, hetzij door passiviteit. Deze gedragen fungeren als waarschuwingssignalen, als noodkreten.

Het wordt heel wat moeilijker in het secundair onderwijs, wanneer sociale netwerken een belangrijke rol beginnen te spelen in het leven van jonge tieners. Beledigingen vinden daar een formidabele weerklank en agressie wordt vermenigvuldigd. Slachtoffers van pesterijen of scheldpartijen kunnen het opgeven of zelfmoord plegen. Dit verontrust me erg.

terug naar overzicht